Lê Tài Điển Nghệ Sĩ Tạo Hình Nhiều Trải Nghiệm — Lê Tài Điển, Trong Tôi Xuân Về

Lê Tài Điển Nghệ Sĩ Tạo Hình Nhiều Trải Nghiệm

Lê tài Điển, nhìn bởi Đinh Cường – Paris 10.2010

Những hoạ sĩ Việt Nam sống tại Paris có thể chia thành nhiều thời kỳ ,thời của Lê Phổ, Mai Thứ, Lê thị Lựu, Vũ cao Đàm từ cuối thập niên 30, đến thời Lê bá Đảng, Điềm phùng Thị thâp niên 40, thập niên 50 có Vĩnh Ấn, Võ Lăng, Võ Đình…cho đến thập niên 60 thì có Nguyễn Cầm, Lê tài Điển và đầu thập niên 80 có Thái Tuấn qua đoàn tụ cùng gia đình. Đó là kể qua về những hoạ sĩ nổi tiếng mà nay kiểm lại, đã mất gần hết. Chỉ còn Võ Lăng, Nguyễn Cầm và Lê tài Điển.

 
Đinh Cường – Lê tài Điển. Café Montparnasse Paris 10 .2010 (Ảnh Nguyễn đình Thuần)

Cho nên lần qua Paris bày tranh cùng Nguyễn đình Thuần tại galerie Annam Héritage quận 7 (từ 28 .10 đến 6.11.2010), tôi nói phải gặp và viết về Lê tài Điển, người bạn cùng thời và quen thân nhau từ lâu. Từ thời còn gọi tên Tây của Điển là Aristide, quê ở Mỹ Tho, sinh ngày 31tháng 8 năm 1937, gia đình có quốc tịch Pháp, năm 1962 nhân có Mai lan Phương, họa sĩ tốt nghiệp Đại Học Mỹ thuật Trang Trí ở Paris về thay hoạ sĩ Tôn thất Đào, làm giám đốc trường Cao dẳng Mỹ thuật Huế (1962-1963), có mời người bạn là Lê ngọc Huệ, tốt nghiệp điêu khắc Đại Học Mỹ Thuật Montpellier về dạy điêu khắc. Điển cùng về để học điêu khắc với Lê ngọc Huệ, một người thầy dạy điêu khắc trẻ, đã đem luồng khí mới về cho truờng, đã đào tạo những điêu khắc gia tài ba như Lê thành Nhơn, Mai Chửng… Năm 1964 Điển rời khỏi Việt nam học tiếp tại trường Quốc Gia Cao Đẳng Mỹ thuật Paris, làm việc tại xưởng vẽ của hoạ sĩ Raymond Legueult… Thời gian sau đó năm 1972 Điển về làm việc tại nhà in Sài Gòn Ấn Quán của Trương vĩnh Lễ, gần cạnh nhà tôi ở đường Nguyễn đình Chiểu, Tân Định. Trông coi phần mỹ thuật và kỹ thuật ấn loát, sau này có giới thiệu anh Thái Tuấn vào làm. Lê tài Điển là thành viên Hội họa sĩ Trẻ Việt Nam và đứng

Than ,nghiên cứu hình

Không đề ,sơn dầu trên bố 100cm x 100cm

 
Vũ khúc xanh ,sơn dầu trên bố 100cm x 150cm

Không đề II ,sơn dầu trên bố 100cm x100cm

tên trong phần thực hiện tờ Thời Tập 1974 do Viên Linh làm chủ bút (Thời Tập có ghi: xuất bản dưới sự bảo trợ của Hội Hoạ Sĩ Trẻ VN), đến nay vẫn gắn bó cùng bạn: làm nơi liên lạc phát hành tại Pháp của tạp chí Khởi Hành (1) cùng chị Vũ lan Phương. Luôn nhớ những lần gặp Điển ở Paris, từ năm 1991 có Nguyễn Trung từ Sài Gòn qua bày tranh tại Nhà Việt Nam thời Bạch thái Quốc trông coi, lúc ấy hội họa Sài Gòn bắt đầu có chút khởi sắc trở lại sau thời kỳ đổi mới. Nhiều đêm Nguyễn Trung và tôi về Sartrouville uống rượu ở nhà Nguyễn Cầm. Cầm làm hiệu trưởng trường Mỹ Thuật Sartrouville và Điển dạy ở đó rất nhiều năm. Chúng tôi ra ngủ lại ở trường có phòng rộng, có cả anh Thái Tuấn từ Orléans lên … không còn gì ồn ào hơn những lúc tranh luận cùng nhau khi tạt qua chuyện văn chương nghệ thuật, vốn ít khi bàn đến, anh Thái Tuấn vẫn nói …tới cùng nhất. Điển và Kiệt Tấn hay về thăm Thái Tuấn ở Orléans nay anh không còn nữa (anh mất tại Sài Gòn ngày 26.9.2007). Tôi biết bạn buồn khi xa cố tri, cũng như nơi này tôi không còn Ngọc Dũng, thỉnh thoảng buổi chiều anh nhắn qua uống ly whisky tự tay anh pha chế …Những họa sĩ đàn anh tài hoa, những người bạn vong niên thân yêu, đáng kính.

Lê tài Điển –Thái Tuấn – Nguyễn Phước

Năm 1971 triển lãm tranh, tượng và thủ ấn họa của Lê tài Điển tại Alliance francaise, Sài Gòn cho thấy một không khí mới từ những André Lhote(2), Henri Moore (3), đã ảnh hưởng rất lớn đến hội họa và điêu khắc hiện đại thế kỷ 20 mà anh hấp thụ để hoà nhập cùng tâm hồn phương Đông lan toả ra từ một họa sĩ phóng khoáng, tự do của Miền Nam. Thời kỳ này anh làm nhiều thủ ấn họa(estampe) mới lạ. Tranh sơn dầu thì từ có hình chuyển sang trừu tượng với những mãng vuông đỏ, vàng nâu và mãng đen mạnh. Tượng thì chưa thoát nổi quả trứng tròn của Brâncuşi (4) và những khoảng trống và khối hình (le plein et le vide) của tượng đồng Henri Moore… Anh làm nhiều với nhiều trải nghiệm từ đời sống và những sinh hoạt nghệ thuật tạo hình của Paris, cái nôi của nghệ thuật một thời, cho đến nay vẫn còn giữ gìn vốn văn hoá, sinh hoạt nghệ thuật in đậm nét nhất. Chúng tôi đã lang thang những ngày cùng nhau ở khu Montparnasse, trên đồi Montmartre …place du Tertre, nơi tập trung những họa sĩ tứ xứ ngồi vẽ khách du lịch. Điển đã chỉ quán rượu nơi buổi chiều đã ngồi cùng Ngọc Dũng (đã mất 7.2000 tại Virginia) cũng như khi lái xe, đã chỉ những quán cà phê Le Dôme, La Coupole, La Rotonde… nơi các hoạ sĩ Picasso, Modigliani, Chagall, Foujita … cả nhà thơ Apollinaire, Mayakowski thường ngồi những năm đầu thế kỷ muời chín, để nhìn thấy một Paris đầy suơng khói thơ mộng:

“Violet-Paris, phenylamine Paris dawned through the windows of La Rotonde” – Mayakowski
(Paris-violet, ánh tím Paris xuyên qua cửa sổ La Rotonde)

 
Không đề I , sơn dầu trên bố 100cm x 160 cm

Tháng 7 năm 1994, anh triển lãm chung cùng Nguyễn Lâm, Nguyễn Cầm, Thái Tuấn, Hồ hữu Thủ, Philippe Franchini tại Galerie Bellint, Paris là một cuộc hội ngộ đẹp với chủ đề mang tên ‘’Racines” (Cội nguồn). Thế giới nghệ thuật của Lê tài Điển nghiêng nhiều về đời sống tâm linh, thời gian sau này còn tìm về lộ trình Phương Đông như một bình thản cho tâm hồn. Anh sống và làm việc chân thành hết mình, kiến thức rộng, luôn tìm kiếm sáng tạo, cả trong những đồ án trang trí mà anh thực hiện … Anh như một tấm guơng lớn phản chiếu toàn thân, một hiện hữu mang cả khổ đau và hạnh phúc. Lê tài Điển, hay sự vương giả và nhuần nhuyễn, có thể mượn lời của Philippe Franchini, một nhà điêu khắc (chuyên làm sắt hàn –fer forgé), chủ nhân Galerie La Dolce Vita trong khách sạn Continental Sài Gòn, một thời đã cho chúng tôi có nơi bày tranh tượng sang trọng, ấm cúng … đã viết về anh:

“Nghệ sĩ sáng tác phong phú, chắc chắn chưa trải hết tài năng điêu khắc của mình, nhưng điều chính yếu phải chăng đã được thể hiện trong bàn tay diệu kỳ của đức Phật đang nắm một hình bầu dục, trình bày như một đôi cánh vinh quang vươn lên? Bàn tay ấy dường như còn diễn tả một kiếm tìm sâu lắng cùng một hy vọng hồi sinh … Lão Tử đã viết :

“Ôi mọi vật trùng trùng
Đều trở về cội rễ
Trở về cội rễ là Tịnh
Ấy gọi là Phục Mạng
Phục Mạng gọi là Thường “
(Ngô kim Khôi dịch)

 
Lê tài Điển, Điêu khắc

Ôi vạn vật trùng trùng đều trở về cội rễ. Trở về cõi không. Phải chăng Lê tài Điển, nhà nghệ sĩ tạo hình nhiều trải nghiệm, sống cả quảng đời thăng trầm, lang bạt giang hồ giữa phố thị Paris đã có thể ngồi trầm ngâm bên chai chát đỏ nhìn lại một chặng đường dài đã hiến dâng cái Tâm mình cho nghệ thuật, để có thể thấy ra: Khổ đau – Hạnh Phúc không khác.

 
Nguyễn Trung ,Nguyễn Cầm ,Mai Thảo ,LêtàiĐiển – Paris 1991

Đinh Cường

Virginia , Féb.28.2011

(1) Khởi Hành,chủ nhiệm chủ bút Viên Linh, Thư ký toà soạn Nguyễn tà Cúc -Midway City –California
(2) sinh năm1885 Bordeaux ,mất năm 1962 Paris
hoạ sĩ ,lý thuyết gia viết nhiều sách hội họa
(3) điêu khắc gia Anh ,sinh 1898 Castleford mất 1986 tại East Herfordshire 
(4) Điêu khắc gia Roumani, sinh năm 1876 tại Gori ,Valachie mất tại Paris 1957.Tác giả tượng nổi tiếng Chiếc Hôn và
Buổi khai thiên lập địa bằng đá cẩm thạch hình một quả trứng nhẵn bóng- Viện bảo tàng Mỹ Thuật Philadelphia

 www.vietthuc.org

 

Tỉnh Hauts de Seine là vành cung ôm lấy phía Tây thủ đô Paris, từ Bắc xuống Nam. Châtillon là mỏm cực Nam của tỉnh, từ Paris đi xuống bằng xe điện ngầm thì phải mệt mỏi đến trạm cuối, hình như là Châtillon-Montrouge, còn sâu hơn Montrouge, là nơi gặp Danh, Lộc, Hương, Phương…. 

Thời ấy, Điển hút Peter Stuveysant rất thơm trong gian phòng chỉ có mùi cà phê đặc. Căn phòng tối vì chúng tôi chỉ gặp nhau nơi đó vào lúc âm u ban chiều.

Hàng năm, ngoài tờ nguyệt san Sinh Viên in ronéo, và có bàn tay của Điển, Tổng hội Sinh viên Việt Nam tại Paris vẫn tổ chức một đêm văn nghệ Tết tại rạp Maubert Mutualité. Một hý viện bình dân gần hai ngàn chỗ, tại Quận Năm. Năm đó là ngay sau vụ Mậu Thân 68 ở nhà. 

Đám sinh viên tụi tôi bảo nhau phải đưa ra một tay chống cộng nổi tiếng trong cuộc bầu cử vào Ban Chấp hành. Trong Ban Chấp hành đắc cử nhiệm kỳ 1968-1969, có Lê Tài Điển. Chủ tịch là kẻ mang tiếng du côn ưa đánh lộn ngoài đường với đám sinh viên Cộng sản hay thân cộng, là người viết này. Còn lại, đều là những người tử tế, đôi khi không hiền lành, như Đinh Xuân Quân.   

Tổ chức Văn nghệ Tết Kỷ Dậu, vụ Mậu Thân 68 có phần lấn át lễ kỷ niệm chiến thắng Kỷ Dậu 1789. Vì chủ đề của buổi văn nghệ đó phải là biến cố Mậu Thân và những vụ thảm sát ở nhà. 

Viết nhạc cảnh không kéo màn, non-stop, cho buổi trình diễn đó là sự tài hoa của Nguyễn Kim Cương. Học Jean Jacques Rousseau ở nhà, Cương đã vào trường Ponts (Kiều Lộ) nhưng là tay kỹ sư có máu văn nghệ và trình độ văn hóa thuộc loại cao nhất trong số anh em….

Nhưng trên một sân khấu bề ngang 18 thước, làm sao diễn tả những cảnh đổ nát của chiến tranh – mà ngân sách của một hội sinh viên thì có hạn? Lê Tài Điển trầm ngâm suy nghĩ về bài toán này. 

Chúng tôi thuộc vào loại bạn chí thiết đến độ cả ngày không nói với nhau quá ba câu. Có gì để nói đâu, ánh mắt là đủ. Đấy là sự cô đơn thoải mái. 

Trong căn phòng tối thui, ngổn ngang đồ vật lỉnh kỉnh của một họa sĩ, điêu khắc gia và thiết kế nữ trang để kiếm sống, Điển làm một bình cà phê đặc quánh, có thoả hiệp với sức khoẻ là châm chút sữa, nhưng kéo thuốc liên hồi. Quấn chăn, mặc áo lạnh như con gấu, ông cứ nín thinh tựa một thiền sư. Rồi xé tấm bìa trắng, gấp làm ba như hình chữ U, ông bật ngọn đèn thổ tả trên bàn và chiếu áng sáng vàng vọt vào đó.

Sân khấu đấy!

Với màu nước và cây cọ nhỏ bằng chiếc bút chì, Điển thư thái nhờ Peter Stuveysant dẫn về nhà, hay vào một thế giới khác. Bên cạnh, tôi ngồi đực mặt với bản thảo của vở nhạc cảnh. Chẳng hiểu gì khi Điển nguệch ngoạc vẽ màu đen đỏ chằng chịt trên vuông giấy to bằng tấm carte postale. 

“Đấy là maquette của sân khấu, mô hình theo đó tụi mày cố mà làm!” 

Tôi hơi run và càng run hơn nữa khi anh em phải mua vải bố loại rẻ nhất rồi díu vào nhau thành một tấm bạt trắng trải lên gian phòng ở sân thượng của Đại học xá Maison de l’Indochine. Đây là loại nhà kho trên lầu bốn để chất những vật dụng chẳng ai thèm ngó tới, kể cả một bức tranh của Lê Phổ từ năm 1936 và nhiều áo quần của binh lính thời xưa, hình như đem từ nhà qua cho một cuộc Đấu xảo thời Khải Định mà mọi người đều quên ở đó.

Chuyện kinh hãi hơn là Lê Tài Điển mở ra từng thùng sơn đỏ, cam, xanh, đen. Ông lấy thanh gỗ pha ngoáy lung tung và đổ ào lên tấm bạt rồi lấy cây cọ bự bằng cái chổi mà quét ngang dọc liên hồi. Chúng tôi bì bõm trong màu mà hơi hốt hoảng vì vốn liếng chỉ có ngần đó thôi! Đợi sơn khô rồi, Điển cầm chổi vẽ dọc ngang từng mảng đen ngòm. 

Nghĩa là từ tấm bìa vẽ đỏ đen trong phòng, Lê Tài Điển đã sai chúng tôi phóng màu lên tấm bạt mười mấy thước và ngoáy thêm mấy mảng xanh đậm. Rồi đợi ngày lên khung. Là đem lên sân khấu rạp Maubert tìm cách treo lên mà không được trùng. Bên dưới là mấy thùng carton méo mó được trải trên sàn, phủ bằng vải bố dày cứng những sơn. 

Chúng tôi hơi khớp cho buổi tập dượt. Gói ghém đồ nghề vào nhà kho cho buổi trình diễn thì còn run hơn nữa mà không vì lạnh. Tháng Hai buốt giá tại Paris mà đi dán biểu ngữ quảng cáo cho buổi Văn nghệ Tết Kỷ Dậu, trong khi chờ đợi đụng trận với phe bên kia, tại cùng một rạp vào một ngày khác. 

Thế rồi, đêm đó, khi sân khấu mở màn thì tôi học được bài học về sự sáng tạo của nghệ thuật.

Màn kéo lên trong tiếng nổ chát chúa của bom đạn và những tràng liên thanh bất tận. Hình như đấy là phần kỹ thuật của Trịnh Xuân Điều. Ánh sáng nhập nhòa trong tiếng súng, nghi ngút toả khói từ neige carbonique và tràn ra ngoài.
Khi khói tan dần thì khán giả ứa lệ trước cảnh thê lương đổ nát. 
Chân trời đỏ rực những mái nhà sạt góc, phơi ra rui mè đen đủi, bên dưới là những mảnh vụn của gạch vữa và cây cối, cùng những xác chết ngổn ngang.

Khán giả bên dưới bật khóc khi bà mẹ tìm con, vợ tìm chồng và lật ngửa từng người để xem mặt. Đủ cả, lính quốc gia lẫn đặc công Việt cộng! Một người từ Besançon xuống đã được anh em đôn vào trận đánh này là Mai Thanh Truyết. Nhờ dáng vẻ gầy gò nên thủ vai Việt cộng là hợp cách!

Sau giây phút bàng hoàng làm mọi người chết lặng, bỗng thấy trổi lên điệu “Giang Đông Hướng Mã” của cổ nhạc Nam phần:

“Cũng tại chúng, nhân ngày Xuân,
“Hưu chiến rồi phản công
“Dùng dân làm bia!
“Rồi thua trận trên đường bại tẩu
“Đốt nhà! Bắn nhầu…
“Nghe tin ấy, sinh viên ở đây,
“Đau xót, hờn căm”…

Ngày nay, người sáng tác vở nhạc kịch này là Cương thì có thể đã quên. Và cũng quên phần kết rất vui tươi lấy từ một điệu Chèo cổ của miền Bắc, trên một rừng cờ vàng rực sáng. Tôi thì không quên và vẫn thắc mắc. Vì sao một kỹ sư Kiều Lộ sinh ở ngoài Bắc, du học từ một trường Tây ở Sàigon lại biết và nhớ ngần ấy điệu ca của dân gian để đưa vào một màn ca vũ nhạc cảm động như vậy?

Bây giờ thì mình cũng hiểu vì sao Lê Tài Điển là một người thầy.

Ngồi trong căn phòng nhỏ hẹp ở vùng ngoại ô tồi tàn của Paris, ông mường tượng ra sự hoang tàn ở nhà và trên một mảnh giấy nhỏ đã vẽ từ trong đầu ra sân khấu rạp Maubert. Khi âm thanh và ánh sáng nổi lên, những tấm vải bạt với màu sắc tối ám vô nghĩa bỗng sống dậy, bật lên như một trái đấm vào tim. 

Tôi kết luận là họa sĩ nhìn sự thể không giống người thường. 

Và biết mình sẽ không thể đi vào hội họa! Tôi kính trọng các họa sĩ và càng kính trọng ông khi thấy nét vẽ Lê Tài Điển từ bốn chục năm trước đã dần dần xuất hiện ở nhiều người khác. Nhưng Điển thuộc vào loại nghệ sĩ có tài mà có tật: rất ghét bán tranh của mình!

Sau này, khi về nước làm việc, trong nhà tôi chỉ có tranh Lê Tài Điển. Vẫn lầm lì ít nói, ông đến tận nhà, lên khung căng bạt để vẽ. Những tác phẩm đó rồi cũng mai một sau biến cố 1975. 

Nhà ông ở đường Trần Quý Cáp có những tàng cây trứng cá trên cái sân im ắng như cuộc đời ông, hiền lành như thân phụ ông, một cụ ông có phong cách của nhà giáo miền Nam. Nhưng ít ai biết là tuổi thanh xuân của Lê Tài Điển lại không phẳng lặng như vậy! 

Nứt mắt ra đã đi biểu tình vụ Trần Văn Ơn. Sau này còn dính líu đến vụ Nguyễn Văn Trỗi và bị mật vụ thời ông Diệm đánh cho nhừ tử. Ở bên trong ổ kiến lửa, ông biết Nguyễn Văn Trỗi là không có thật và chạy trối chết qua Pháp. Trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Gia Định này cũng lạ! 

Tại Paris, ông ở vào phe quốc gia thứ thiệt, dù đã từng bị bầm dập từ cả hai phía. Vậy mà khi về nhà, ông còn bị kẹt lại sau 75. Không nói ra, chúng tôi đều lo….

Trong ngôi nhà của ông, dưới tàng cây trứng cá, tôi được gặp một bà dì họ xa của Điển. Bà là cố nhân của Tướng Nguyễn Bình và nói chuyện rất lâu về giấc mơ độc lập rồi những bẽ bàng sau đó. Nguyễn Bình hay Nguyễn Phương Thảo, Nguyễn Xuân Thảo gì đó là những tiền kiếp của quê nội tôi ở làng An Phú đất Hưng Yên. Tôi nghe lại những chuyện đó trong ngôi nhà của Điển trên đường Trần Quý Cáp ở Sàigon – và cứ hỏi “tại sao mày kẹt lại?”

Kẹt lại không chỉ trong không gian mà cả một khung cảnh đầy nhiễu nhương của thời gian. Nói cho cường điệu là của lịch sử! 

Từ năm ngoái, Nguyễn Xuân Hoàng tại San Jose và Phan Thị Trọng Tuyến ở bên Pháp liên lạc để nói về “Dự án Lê Tài Điển”. Khi ấy, tôi dự tính trình bày lòng ngưỡng mộ của mình cho một thằng bạn tuổi thanh xuân. Nhưng ngần ấy kỷ niệm va chạm và vỡ vụn như những tảng màu của một bức tranh buồn khiến mình tần ngần mãi. Khởi đầu là truyện “Bốn Mươi” của Mặc Đỗ, với các nhân vật có ký ức chồng chất từ phe này qua phe kia trong sự loay hoay chung của đất nước. Đến thế hệ chúng tôi cũng vậy. 

Cuối cùng, chỉ có Lê Tài Điển là bình thản lãnh hết. Rồi phóng lên tranh, viết thành thơ. Trong sự không may chung, ông là người ung dung nhất. Riêng tôi thì giữ được một phần thưởng chẳng ai trao: “Có người bạn thân nhất trong tất cả các bạn xưa nay, chính là Lê Tài Điển”. 

Tôi có nhờ Nhã Ca, Nguyễn Xuân Hoàng và nhiều người khác nhắn cho điều ấy. Nay thì xin được viết lại trên giấy, và nhớ lời dặn dò của thằng bạn lúc nào cũng mạnh bạo trong sự từ tốn bí hiểm như hội họa của ông. Đó là tên bài thơ xuôi “Tình Ca Đất Nước Ta Đi Tới”…. 

Nguyễn-Xuân Nghĩa

GHI CHÚ:

TUYỂN TẬP NHỮNG MẢNG RỜI

Buổi Ra Mắt Sách Tuyển tập Những Mảng Rời của tác giả Lê Tài Điển tổ chức vào Chủ Nhật 18/11, lúc 3PM, tại Việt Báo Gallery, 14841 Moran St, Westminster, CA 92683. L/L (714) 894-2500.3