Miền bắc Trung Quốc đang ở “cửa tử”. Hạn hán kinh niên tàn phá đất trồng trọt. Sa mạc Gobi bành trướng xuống phía nam. Sông Hoàng Hà, cái nôi của nền văn minh Trung Hoa, ô nhiễm đến mức mất khả năng cung cấp nước sinh hoạt. Sự phát triển nhanh chóng của các siêu đô thị như Bắc Kinh với 22 triệu dân và Thiên Tân với 12 triệu dân cũng làm cạn kiệt các tầng nước ngầm.
Theo báo The New York Times, Chính phủ Trung Quốc đã đề ra một giải pháp tốn kém và “nghịch thiên” để đối phó tình hình trên: chuyển dòng khoảng 23 tỉ mét khối nước mỗi năm qua hàng trăm cây số từ sông Dương Tử nhằm giải quyết cơn khát của miền bắc với 440 triệu người.
Tham vọng
Công trình nói trên, có tên dự án Chuyển dòng nước Nam-Bắc, là kế hoạch tham vọng nhất của Bắc Kinh nhằm chinh phục thiên nhiên. Chi phí 62 tỉ USD của dự án cao gấp đôi chi phí xây dựng đập Tam Hiệp – đập thủy điện lớn nhất thế giới. Tương tự đập Tam Hiệp, vốn đang có nhiều “vấn đề nghiêm trọng” như thừa nhận của giới chức Bắc Kinh, dự án Chuyển dòng nước Nam-Bắc ngày càng gây lo ngại về chi phí, tác động đến môi trường và những sự hy sinh mà người nghèo ở những vùng bị ảnh hưởng.
Dự án chuyển dòng được nghiên cứu lần đầu tiên vào thập niên 1950 sau khi Chủ tịch Mao Trạch Đông nhận định: “Nước ở miền nam dư dả, nước ở miền bắc hiếm hoi. Nếu có thể, mượn một ít sẽ rất tốt”. Ở một đất nước bị tác động bởi những chu kỳ hạn hán và lũ lụt nghiêm trọng, việc kiểm soát nguồn nước luôn rất quan trọng đối với những người cầm quyền. Các đời hoàng đế Trung Hoa đã cố gắng duy trì sự cai trị bằng những dự án lớn về nước, chẳng hạn như Đại Vận Hà, sông nhân tạo dài nhất thế giới được tạo ra vào thế kỷ thứ 5-6 và nối Bắc Kinh với Hàng Châu.
Năm 2002, Quốc vụ viện Trung Quốc bật đèn xanh cho việc khởi công xây dựng hai trong ba con kênh nằm trong khuôn khổ dự án Chuyển dòng nước Nam-Bắc, bao gồm tuyến giữa và tuyến phía đông lãnh thổ. Ngoài ra, còn có tuyến thứ ba ở phía tây. Tuyến này được thiết kế băng qua cao nguyên Tây Tạng trên độ cao trung bình 3.000-4.000 mét để tưới tiêu cho lưu vực sông Hoàng Hà nhưng chưa được khởi công. The New York Times dẫn lời ông Vương Kiến, một cựu quan chức quản lý nước và môi trường của Chính phủ Trung Quốc, thừa nhận dự án “có nhiều rủi ro lớn”, nhưng Trung Quốc không còn sự lựa chọn nào khác do tình trạng thiếu nước nghiêm trọng hiện tại ở nước này.
3 tuyến kênh dẫn ngược dòng nước sông Dương Tử từ nam lên bắc Trung Quốc – Ảnh: New York Times, Đồ họa: Hạ Huy
Thực tế
Kênh phía đông đang được xây dựng dọc Đại Vận Hà và băng qua Thiên Tân. Tuy nhiên, các nhà quản lý dự án phát hiện nước sinh hoạt được chuyển từ sông Dương Tử đến Thiên Tân lại ô nhiễm đến mức cần xây dựng 426 nhà máy xử lý chất thải. Theo Tân Hoa xã, việc kiểm soát ô nhiễm nước trên tuyến kênh này chiếm đến 44% chi phí đầu tư 5 tỉ USD.
Với tình hình trên, các nhà hoạch định dự án hy vọng nhiều hơn đối với tuyến kênh giữa, dù sẽ phải đối mặt với những thách thức kỹ thuật lớn hơn. Nguồn nước từ sông Hán, một nhánh của Dương Tử, trên tuyến giữa có sạch hơn nhưng tuyến này sẽ phải băng qua 205 con sông, suối ở khu vực công nghiệp miền trung Trung Quốc trước khi đến Bắc Kinh. Ngoài ra, phải xây thêm 1.774 cấu trúc dọc theo chiều dài của con kênh do không có sẵn một tuyến đường thủy có sẵn như Đại Vận Hà để cặp theo.
Theo kế hoạch, vào thời điểm khởi công tuyến kênh giữa, mực nước hồ chứa Đan Giang Khẩu trên sông Hán được nâng thêm 170 mét để nước có thể chảy về Bắc Kinh. Chính quyền cho biết mức nước tăng cùng nhu cầu chống xói mòn đất khiến 130.000 nông dân xung quanh hồ chứa phải di dời hồi năm ngoái. Những vụ di dời tương tự cũng đang diễn ra dọc theo dòng kênh, vốn chảy ngang qua 4 tỉnh. Đương nhiên, quá trình di dời cưỡng bức sẽ còn tiếp tục, do dự án “đã bước vào giai đoạn then chốt”, theo tờ Nhân Dân Nhật Báo.
Tuyến kênh phía đông dự kiến sẽ bắt đầu hoạt động vào năm 2013 còn tuyến giữa là vào năm 2014. Các tuyến kênh này ban đầu dự kiến đưa vào sử dụng vào dịp Thế vận hội 2008 nhưng bị trì hoãn vì nhiều sự cố khác nhau. Tuyến kênh thứ ba còn nằm trên giấy cũng vì lý do tương tự.
Lo ngại
Mục tiêu của dự án Chuyển dòng nước Nam-Bắc là mang nước từ dòng Dương Tử lên cứu miền bắc. Điều trớ trêu là bản thân khu vực này cũng đang điêu đứng vì thiên tai và những hệ lụy của đập Tam Hiệp.
Theo Tân Hoa xã, từ tháng 4 đến đầu tháng 6.2011, gần 35 triệu người tại 5 tỉnh Giang Tô, An Huy, Giang Tây, Hồ Bắc và Hồ Nam bị ảnh hưởng bởi đợt hạn hán tồi tệ nhất kể từ năm 1961. Đến ngày 3.6, mưa lớn liên tục bắt đầu trút xuống nhiều tỉnh như Giang Tây, Hồ Nam, An Huy, Quý Châu, Hồ Nam, Hồ Bắc và Chiết Giang. Đợt lũ lụt này khiến hơn 170 người thiệt mạng và hàng triệu người phải sơ tán, theo Tân Hoa xã. Nhiều chuyên gia nhận định với việc mực nước và lưu lượng của sông Dương Tử liên tục không ổn định, việc can thiệp vào dòng sông này một cách trái tự nhiên như bơm nước từ miền nam ngược lên miền bắc sẽ càng làm trầm trọng thêm các vấn đề lâu nay.
Từ lâu, đã có nhiều ý kiến về tác hại đối với môi trường và xã hội của đập Tam Hiệp. Theo AFP, Chính phủ Trung Quốc hồi tháng 8.2010 nói cần hàng tỉ USD để khắc phục hậu quả về môi trường từ đập này. Đập Tam Hiệp được khởi công từ năm 1993 tại đoạn sông Dương Tử chảy qua vùng Tam Đẩu Bình, tỉnh Hồ Bắc và chính thức hoàn thành năm 2008 với chi phí khoảng 26 tỉ USD. Khoảng 1,4 triệu người đã phải di dời vì công trình này.
Ngay từ điểm khởi đầu của dự án Chuyển dòng nước Nam-Bắc là sông Dương Tử còn đang đối mặt những vấn đề vô cùng nan giải như vậy. Báo The New York Times dẫn lời một số nhà khoa học Trung Quốc nhận định rằng việc chuyển dòng nước còn có thể phá hủy hệ sinh thái của các con sông ở phía nam và biến chúng trở nên vô dụng như Hoàng Hà. Theo giới chuyên gia, chính phủ không nghiên cứu đầy đủ về tác động của dự án và nếu dự án gây tổn hại cho sông Hán, hơn 14 triệu người ở tỉnh Hồ Bắc sẽ bị ảnh hưởng.
Đỗ Vân, chuyên gia địa lý thuộc Viện Hàn lâm khoa học Trung Quốc ở Vũ Hán, cho hay các nhà hoạch định dự án đã quyết định lượng nước sẽ được chuyển dòng dựa trên các tính toán lưu lượng trên sông Hán được thực hiện từ thập niên 1950 đến thập niên 1990. Kể từ đó, lưu lượng giảm dần do hạn hán, nhưng giới hữu trách đã không có những điều chỉnh cần thiết. Trong khi đó, sông Hán cũng đang gặp những thách thức lớn: các nhà máy thải nhiều chất gây ô nhiễm, các doanh nghiệp khai thác cát vô tội vạ để đáp ứng nhu cầu xây dựng ở các thành phố kế cận, và “giặc” tảo không ngừng tấn công. Sự chuyển dòng nước đến miền bắc sẽ chỉ làm gia tăng áp lực lên con sông này.
Ngoài ra, còn phải kể đến những bức xúc của dân chúng và chính quyền các tỉnh phía nam Bắc Kinh và Thiên Tân về chuyện đền bù không thỏa đáng, áp lực dân số gia tăng ở các siêu đô thị do làn sóng người nhập cư từ các khu vực nông thôn… Tất cả những vấn đề này đang diễn biến theo chiều hướng ngày một nghiêm trọng hơn ở Trung Quốc.
Bài học đập Tam Hiệp
Ngày 18.5, lần đầu tiên Chính phủ Trung Quốc thừa nhận đập Tam Hiệp đã và đang gây ra một loạt vấn đề nghiêm trọng. AFP dẫn thông cáo của Quốc vụ viện Trung Quốc viết: “Dự án đập Tam Hiệp mang lại lợi ích to lớn nhưng lại có những vấn đề phải được khẩn trương giải quyết như ổn định và cải thiện điều kiện sống cho người dân phải di dời, bảo vệ môi trường sinh thái và ngăn ngừa các tai biến địa chất”. Bắc Kinh cũng nhìn nhận hồ chứa khổng lồ cho con đập này đã ảnh hưởng đến giao thông hàng hải, thủy lợi và nguồn nước.
Trùng Quang
